Atasözleri Üzerine

 

Atasözleri  Üzerine

Atasözü, sözlük anlamıyla “Ataların uzun denemelere, gözlemlere dayanan yargılarını genel kural, bilgece düşünce ya da öğüt olarak veren ve kalıplaşmış bir biçimi olan, kamuca benimsenmiş, kısa özlü söz”dür. Kalıplaşmışlık deyim gibi atasözünün de özelliğidir.
Kimi ayrık durumlar olmakla birlikte genelde kural olarak atasözlerinin sözcükleri değiştirilip yerine aynı anlama gelen başka sözcükler konulamaz ve söz dizimi bozulamaz. Böyle yapılırsa özelliğini yitirir, atasözü olmaktan çıkar. Örneğin “Acıklı başta akıl olmaz.” atasözü, “Akıl, acıklı başta olmaz.” ya da “Ağrılı başta akıl olmaz.” biçimine getirilemez. “Acından kimse ölmemiş.” atasözü “Acından ölmemiş kimse.” ya da “Aç kalmaktan kimse ölmemiş.” biçiminde kullanıldı mı artık atasözü olmaz.

“Bir ağaçta gül de biter, diken de.” atasözü ise “Bir ağaçta diken de gül de biter.” ya da “Gül de diken de bir ağaçta biter.” biçimine girdi mi bütün değerini ve güzelliğini yitirir. Çünkü atasözünün özgün anlatım kalıbı yok olur. Bununla birlikte kimi atasözümüzde kimi sözcükler değişebilmektedir. Örneğin “Bir ağızdan çıkan, bin ağza yayılır.” atasözünde “ağız” sözcüğü yerine “dil” sözcüğü kullanılabilmektedir. “Fazla mal göz çıkarmaz.” atasözünde “fazla” yerine “artık” denilebilmektedir.
Görüldüğü üzere bu durumlarda genellikle eş anlamlılar ya da yakın anlamlılar kullanılmaktadır.

Kimi atasözümüzün birkaç kalıbı vardır. Bu durum genellikle birkaç kalıbı bulunan atasözlerimiz- de ortaya çıkmaktadır. Örneğin “Bakmakla usta olunsa kediler kasap olurdu.”, “Bakmakla öğrenilse kediler kasaplığı öğrenirdi.”; “Baba koruk yer, oğlunun dişi kamaşır.”, “Baba erik yer, oğlunun dişi kamaşır.”, “Baba ekşi elma yer, oğlunun dişi kamaşır.” gibi. Ayrıca kimi atasözümüzün bölgelere göre değişik biçimler aldığı da olur.
Atasözleri, sayfalarca anlatılabilecek bir durumu, kısa ve özlü olarak birkaç sözcükle anlatan söz değerleridir. Birkaç sözcükle kurulu olanlar olduğu gibi uzun bir tümce biçiminde olanlar da vardır.
Her atasözü, kuşkusuz ki gökten inmemiş, ilkin bir tek kişice ortaya atılmıştır. İnsanlar onu benimseyip kullanmış, kullanırken de üzerinde kendilerine göre değişiklikler yapmışlardır. Bu da atasözünün kendine özgü bir biçim almasını sağlamış ve onu zamanla kalıplaştırmıştır. Böylece her atasözü yüzyılların imbiğinden süzülüp bugünlere gelmiştir.

Toplumsal ve doğal olayların nasıl olageldiğini bir tümceyle veren bu sözler; töre ve geleneğe, deneylere, akla ve gerçeklere dayanır. İnsanlara ders, öğüt verir. Halkın ortak kanısını, inancını, duyuşunu, ahlak anlayışını, felsefesini vb. yansıtır ve toplumca genel kural niteliğinde görülür. (Ali PÜSKÜLLÜOĞLU)